Ένα βιβλιοπωλείο σε έξι ενότητες: Η ιστορία του Σόλων και της Ρενέ Μόλχο

Ο Σεφαραδίτης Εβραίος http://www.jmth.gr/web/thejews/pages/pages/historyGR.htm  είναι ένας Εβραίος που κατάγεται ή που ακολουθεί τα έθιμα και τις παραδόσεις  των Εβραίων που ζούσαν στην Ιβηρική Χερσόνησο (σύγχρονη Ισπανία και Πορτογαλία) πριν από την εξορία τους στα τέλη του 15ου αιώνα. Αναφέρονται ως Σεφαραδίτες http://www.jewishmuseum.gr/gr/information/jews_greece.html, αφού Σφαράντ σημαίνει Ισπανία στα εβραϊκά. Για θρησκευτικούς λόγους, ο όρος Σεφαραδίτες αναφέρεται επίσης σε όλους  εκείνους τους Εβραίους που ακολουθούν ένα σεφαραδίτικο τρόπο λειτουργίας, και εκεί συμπεριλαμβάνονται οι περισσότεροι Εβραίοι της Μέσης Ανατολής, είτε έχουν είτε δεν έχουν κάποια ιστορική σύνδεση με την Ιβηρική Χερσόνησο.

Η ακριβής προέλευση των εβραϊκών κοινοτήτων της Ιβηρικής χερσονήσου είναι ασαφής. Υπάρχουν πειστικές αποδείξεις εβραϊκής παρουσίας η οποία χρονολογείται από τους  προ-ρωμαϊκούς χρόνους. Πιο σημαντικές αναφορές χρονολογούνται από τη ρωμαϊκή περίοδο, όταν πιθανώς συνέβη η πρώτη σημαντική εβραϊκή μετανάστευση.

Παρόλα αυτά, το 1492 το διάταγμα της εξορίας (η αλλιώς «Το διάταγμα της Αλάμπρα») από τον βασιλιά Φερδινάνδο Β΄της Αραγονίας και της βασίλισσας Ισαβέλλας της Καστίλης, εξόρισε περισσότερο από 20000 Ισπανούς Εβραίους από τη χώρα.

Το 1497 ο βασιλιάς Μανουήλ Α 'της Πορτογαλίας εξέδωσε παρόμοια απόφαση.

Πολλοί από τους Εβραίους  που εξορίστηκαν, εγκαταστάθηκαν εκ νέου στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, στην οποία άνηκε η  Σερβία  εκείνη την εποχή , και εκεί τους υποδέχθηκε ο Σουλτάνος Βαγιαζίτ Β΄. Άλλοι εγκαταστάθηκαν σε μέρη που σήμερα είναι το  Μαρόκο, η Αλγερία,  η Νότια Γαλλία και η  Ιταλία. Ορισμένοι μάλιστα εγκαταστάθηκαν στο νησί Κουρακάο στην νότια Καραϊβική.

Τα Λαντίνο http://www.jmth.gr/web/thejews/pages/pages/judeoGR.htm   ή αλλιώς τα εβραιο-ισπανικά είναι η γλώσσα των Σεφαραδιτών Εβραίων. Ουσιαστικά έγιναν τα Λαντίνο μια ειδική εβραϊκή γλώσσα μετά την εκδίωξη τους από την Ιβηρική Χερσόνησο στα τέλη του 15ου αιώνα. Οι Σεφαραδίτες συνέχισαν να μιλούν Λαντίνο στις κοινότητες και στις χώρες που μετανάστευσαν. Γι’ αυτό το λόγο τα Λαντίνο αντανακλούν τη γραμματική και το λεξιλόγιο της Ισπανικής Γλώσσας του 14ου και 15ου αιώνα.

Στις σεφαραδίτικες κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η γλώσσα όχι μόνο διατηρήθηκε αλλά δανείστηκε και αρκετές λέξεις από τα εβραϊκά, αραβικά, ελληνικά, τούρκικά, ακόμη και γαλλικά και άλλαξε ακόμα περισσότερο μορφή.

Τα Λαντίνο χρησιμοποιούνταν ακόμη και στην εβραϊκή μειονότητα της Τουρκίας. Η εφημερίδα «Ελ αμανεσέρ» είναι μια μηνιαία εφημερίδα στα Λαντίνο, συμπλήρωμα της Τουρκικής εφημερίδας «Σαλόμ»,  που δημοσιεύει κάθε μήνα άρθρα σχετικά με την σεφαραδίτικη κουλτούρα.

Όπως και άλλες ιστορικές εβραϊκές γλώσσες, τα Λαντίνο τείνουν προς εξαφάνιση (χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα Γίντις). http://www.ushmm.org/outreach/el/article.php?ModuleId=10007689.    Οι περισσότεροι που την έχουν σαν μητρική γλώσσα είναι ηλικιωμένοι, ενώ πολλοί από αυτούς που μετανάστευσαν στον Ισραήλ, δεν μετέφεραν τη γλώσσα στα παιδιά ή στα εγγόνια τους. Ωστόσο υπάρχει μια μικρή αναβίωση της γλώσσας σε σεφαραδίτικες κοινότητες, όπως για παράδειγμα μέσα από τη μουσική.

Η συγκεκριμένη ταινία Centropa χρηματοδοτήθηκε από το Εβραϊκό Μουσείο του Βερολίνου (http://www.jmberlin.de/main/EN/homepage-EN.php) ενώ η παραγωγή της έγινε σε συνεργασία με το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, το οποίο και ιδρύθηκε για να τιμήσει την πλούσια σεφαραδίτικη κληρονομιά της πόλης από τον 15ο αιώνα. Ο δικτυακός τόπος του Εβραϊκού Μουσείου στη Θεσσαλονίκη (http://www.jmth.gr/indexGR.htm)  προσφέρει πολλές πληροφορίες για την εβραϊκή ιστορία και τον πολιτισμό της Θεσσαλονίκης. 

Η Θεσσαλονίκη http://www.uom.gr/modules.php?op=modload&name=Statikes&file=index&stid=5&categorymenu=1  είναι η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη στην Ελλάδα και αριθμεί σήμερα περίπου 1.200 Εβραίους.

Πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο,  στη Θεσσαλονίκη υπήρχε μια μεγάλη εβραϊκή κοινότητα, αποτελούμενη από Εβραίους κυρίως  σεφαραδίτικης  καταγωγής, οι οποίοι έφτασαν στην πόλη μετά την εξορία από την Ισπανία το 1492. Παρά το γεγονός ότι η πρώτη εβραϊκή παρουσία στη Θεσσαλονίκη μπορεί να εντοπιστεί το 140 π.Χ., οι νέοι μετανάστες μετέτρεψαν την Θεσσαλονίκη σε «La Madre de Israel» (Μητέρα του Ισραήλ), λόγω της οικονομικής και πολιτιστικής επιρροής τους, φέρνοντας μαζί τους μορφωμένους λόγιους, ραβίνους και ιδρύοντας γιεσιβότ http://www.serres.gr/synedrio100/images/2006/moisis%20konstantinis.pdf  και συναγωγές. Έτσι η Θεσσαλονίκη έγινε το σπίτι της μεγαλύτερης σεφαραδίτικης κοινότητας στον κόσμο.

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τους Σεφαραδίτες Εβραίους, την καταγωγή τους και τον πολιτισμό τους επισκεφθείτε τις ενότητες  "Σεφαραδίτες" και "Λαντίνο".

Μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα πάνω από 80.000 Εβραίοι ζούσαν στη Θεσσαλονίκη,  δηλαδή το 61% του συνολικού πληθυσμού της πόλης. Στη Θεσσαλονίκη, η οποία ήταν μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας http://www.e-history.gr/ μέχρι το 1912, οι Εβραίοι απολάμβαναν περισσότερα προνόμια από τις περισσότερες εβραϊκές κοινότητες σε άλλες χώρες και ως εκ τούτου είχαν μια  ιδιαίτερα ακμάζουσα κοινοτική ζωή. Για παράδειγμα,  για τους Εβραίους δεν ήταν απαγορευμένη η εργασία σε διάφορα επαγγέλματα, ενώ τους επιτρεπόταν να εισέλθουν σε πανεπιστήμια.
Το 1912, όταν Θεσσαλονίκη έγινε μέρος της Ελλάδα, στους Εβραίους αλλά και στις υπόλοιπες μειονότητες χορηγήθηκαν τα ίδια δικαιώματα με τον ελληνικό πληθυσμό.

Ένα εξαιρετικό βιβλίο που συνίσταται για την ιστορία της Θεσσαλονίκης είναι «Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων: Χριστιανοί, Εβραίοι και Μουσουλμάνοι, 1430-1950" από τον Μάρκ Μαζάουερ. http://www.biblionet.gr/book/112492/Mazower%2c_Mark%2c_1958-/%CE%98%CE%B5%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CE%BD%CE%AF%CE%BA%CE%B7%2c_%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%B7_%CF%84%CF%89%CE%BD_%CF%86%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%BC%CE%AC%CF%84%CF%89%CE%BD

Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, πολλά γεγονότα έλαβαν χώρα, που επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό την τύχη των Εβραίων της Θεσσαλονίκης και σηματοδότησαν τη μείωση της μεγαλύτερης Σεφαραδίτικης κοινότητας του κόσμου. Παρακάτω ακολουθεί μια λίστα με τα σημαντικά αυτά γεγονότα σε χρονολογική σειρά.

Το 1917 μια μεγάλη πυρκαγιά κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος της πόλης, αφήνοντας περίπου 55.000 Εβραίους άστεγους. Η ελληνική κυβέρνηση ήταν διατεθειμένη να αποζημιώσει τους Εβραίους των οποίων τα σπίτια είχαν καταστραφεί, αλλά αρνήθηκε να αφήσει τους Εβραίους να επιστρέψουν σε ορισμένα σημεία της πόλης, που είχε ως αποτέλεσμα πολλοί από αυτούς να μεταναστεύσουν στις ΗΠΑ, τη Γαλλία, την Ιταλία, και την Αλεξάνδρεια.

Το 1923, ένα ξεχωριστό εκλογικό σώμα συστάθηκε για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, που επέτρεψε σε πολλούς Εβραίους να εκλεγούν στο κοινοβούλιο, αν και δεν μπορούσαν να συμμετάσχουν στις εθνικές εκλογές για τον πρωθυπουργό.

Το 1924 ένας νόμος (αρ. 236), ο οποίος τέθηκε σε ισχύ, ανάγκασε όλους τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης να απέχουν από την εργασία τις Κυριακές, καταργώντας έτσι την αργία του Σαββάτου για τους Εβραίους και προκαλώντας ταυτόχρονα ένα άλλο κύμα  μετανάστευσης. Κάποιοι πήγαν στην Παλαιστίνη, ενώ οι περισσότεροι μετανάστευσαν στο Παρίσι, όπου και ίδρυσαν μια σημαντική κοινότητα.

Η ανταλλαγή των πληθυσμών

"Η Σύμβαση περί ανταλλαγής των ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών» ήταν μια συμφωνία μεταξύ της ελληνικής και της τουρκικής κυβέρνησης, η οποία υπεγράφη στις 30 Ιανουαρίου 1923 στη Λοζάνη στον απόηχο του Ελληνο-τουρκικού πολέμου του 1919-1922. Η συμφωνία αυτή βασίστηκε στη θρησκευτική ταυτότητα και αφορούσε στην αμοιβαία εκτόπιση των χριστιανών από την Τουρκία προς την Ελλάδα και των μουσουλμάνων από την Ελλάδα στην Τουρκία. Δύο εκατομμύρια άνθρωποι επλήγησαν από αυτή τη συμφωνία και ως εκ τούτου έγιναν πρόσφυγες, χάνοντας έτσι την υπηκοότητα της χώρας που άφηναν πίσω.

Για το πρωτότυπο και πλήρες κείμενο της «Σύμβασης σχετικά με την ανταλλαγή των ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών και του πρωτοκόλλου, που υπογράφηκε στη Λοζάνη, 30 Γενάρη 1923", δείτε εδώ. http://www.kairatos.com.gr/sinthiki%20lozanis%201923.pdf

Ταραχές στην γειτονιά Κάμπελ

Στην ταινία, αναφέρονται ότι τα πρώτα αντισημιτικά επεισόδια στη Θεσσαλονίκη, πραγματοποιήθηκαν στις 29 Ιουνίου 1931 και έγιναν γνωστά ως  ταραχές Κάμπελ.

Κατά τη διάρκεια των ταραχών Κάμπελ, Έλληνες που ανήκαν στο εθνικιστικό αντισημιτικό κόμμα ΕΕΕ http://www.iospress.gr/ios1998/ios19980517b.htm, Εθνική Ένωση Ελλάδας, επιτέθηκαν στην εβραϊκή συνοικία Κάμπελ και την έκαψαν ολοσχερώς . Ως αποτέλεσμα αυτών των ταραχών, γύρω στις 200-500 εβραϊκές οικογένειες μετανάστευσαν από την Ελλάδα και έφυγαν για την Παλαιστίνη. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '30, 30.000 Εβραίοι θα τους ακολουθήσουν, αφήνοντας περίπου 56.000 Εβραίους πίσω στη Θεσσαλονίκη.

Η Ελλάδα μπήκε στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο στις 28 Οκτωβρίου 1940, όταν εισέβαλε η Ιταλία από την Αλβανία, προκαλώντας τον ελληνο-ιταλικό πόλεμο.

Ο ελληνικός στρατός κατάφερε να σταματήσει την εισβολή και ανάγκασε τον ιταλικό στρατό να επιστρέψει στην Αλβανία, σηματοδοτώντας έτσι μια από τις πρώτες νίκες των Συμμάχων εναντίον του Άξονα Συμμαχίας. Ως εκ τούτου, και προκειμένου να προστατευθεί το κύρος της Ιταλίας, οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Ελλάδα και τη Γιουγκοσλαβία στις 6 Απριλίου 1941. Η Ελλάδα  βρισκόταν υπό κατοχή και διαιρεμένη μεταξύ Γερμανίας, Ιταλίας και Βουλγαρίας, ενώ την ίδια περίοδο η ελληνική κυβέρνηση και ο βασιλιάς εξορίστηκαν στην Αίγυπτο. Η κατοχή της Ελλάδα επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την τύχη των Ελλήνων και των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Όπως αναφέρει στη ταινία στις 11 Ιουλίου 1942, χιλιάδες άντρες Εβραίοι μεταξύ των ηλικιών 18-45 διατάχθηκαν να συγκεντρωθούν στην Πλατεία Ελευθερίας στη Θεσσαλονίκη και να εγγραφούν  σε καταναγκαστικές ταξιαρχίες εργασίας. Προκειμένου να απελευθερωθούν οι Εβραίοι, οι γερμανικές αρχές απαίτησαν λύτρα και η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης αναγκάστηκε να πουλήσει το νεκροταφείο τους για να εξασφαλίσουν το απαιτούμενο χρηματικό ποσό.  Ο Δήμος  της Θεσσαλονίκης που αγόρασε το νεκροταφείο, αφαίρεσε τις επιτύμβιες στήλες και τις χρησιμοποίησε για την κατασκευή υλικών και τελικά έχτισε ένα πανεπιστήμιο στο χώρο.  Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το Β Παγκόσμιο Πόλεμο δείτε εδώ http://www.e-history.gr/

Εδώ θα βρείτε τα συμπεράσματα μιας μελέτης που πραγματοποιήθηκε με θέμα το Εβραϊκό Νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης.  http://www.kis.gr/files/DEKEMBRIOS_2014EBRAIKO_NEKROTAFEIO_EPILOGES_MAKEDONIA__3.pdf

Καθώς και πληροφορίες για την Εβραϊκή Νεκρόπολη

http://www.jmth.gr/web/thejews/pages/pages/necropGR.htm

Εδώ θα βρείτε φωτογραφίες από την πλατεία Ελευθερίας στις 11 Ιουλίου 1942 ( http://radamanth.fotki.com/1/1/1/platia-eleftherias-/)

Το 1943 οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης έπρεπε να μεταφερθούν προς το Γκέτο του Βαρώνου Χιρς στα δυτικά της πόλης και προετοιμάζονταν για τις επικείμενες εκτοπίσεις τους. Μεταξύ Μαρτίου και Αυγούστου του 1943 πάνω από 45.000 Εβραίοι εκτοπίστηκαν στο Άουσβιτς Μπίρκεναου. Περίπου 2.000 από αυτούς θα επιβίωναν και θα επέστρεφαν στην Θεσσαλονίκη.

Επειδή η οικογένεια της Ρενέ είχε ισπανικά διαβατήρια, η μοίρα του εκτοπισμού τους ήταν προς το στρατόπεδο  Μπέργκεν Μπέλσεν μαζί με άλλους Ισπανούς Εβραίους. Τον Αύγουστο του 1943,  367 Ισπανοί Εβραίοι εκτοπίστηκαν στο Μπέργκεν Μπέλσεν, αλλά μεταφέρθηκαν τον Φεβρουάριο του 1944 στη Βαρκελώνη, το Μαρόκο και την Παλαιστίνη. Περίπου 144 Εβραίοι Ισπανοί υπήκοοι είχαν δραπετεύσει στην Αθήνα, μεταξύ των οποίων ήταν και η Ρενέ, οι αδελφές της και ο πατέρας τους. Στην Αθήνα ζούσαν σε διαφορετικά μέρη μέχρι που έφτασαν στην οδό Μπουμπουλίνας, στο σπίτι της Κας Λεμπέση.

Τον Απρίλιο του 1944, βρέθηκαν και οι αδελφές της Ρενέ, η Έντα και η Ματίλντα, και μεταφέρθηκαν στο περίφημο στρατόπεδο συγκέντρωσης Χαϊδαρίου, ένα στρατόπεδο διέλευσης στο Χαϊδάρι με τη διοίκηση να ανήκει στα χέρια των SS, και στο οποίο κρατούνταν Εβραίοι, Ιταλοί αιχμάλωτοι πολέμου και Έλληνες πολιτικοί κρατούμενοι.

Μετά το θάνατο του πατέρα της,  η Ρενέ κινδύνευε να εκτοπιστεί κι εκείνη στο στρατόπεδο του Χαϊδαρίου. Η  Κα Λεμπέση επικοινώνησε με τον Σεμπάστιαν Ρομέρο Ραδιγάλες, τον Γενικό Πρόξενο της Ισπανίας στην Αθήνα, ο οποίος είχε ήδη βοηθήσει την οικογένεια στο παρελθόν, και της έδωσε ισπανικά ταξιδιωτικά έγγραφα. Η  Ρενέ κατάφερε να διαφύγει στην Παλαιστίνη.

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το στρατόπεδο Χαϊδαρίου δείτε εδώ  http://www.haidari.gr/Default.aspx?tabid=213&language=en-US

Από το 1918-1947, η Παλαιστίνη ήταν υπό βρετανική κυριαρχία. Για περισσότερες πληροφορίες δείτε εδώ http://www.sansimera.gr/articles/24

Για έναν οδηγό μαθήματος και χρήσιμους δικτυακούς τόπους σχετικά με την Ιστορία της Εβραϊκής Κοινότητας Θεσσαλονίκης δείτε εδώ http://www.yadvashem.org/yv/en/education/languages/greek/lesson_plans/after_the_rain.asp